Hộ kinh doanh né thuế bằng tiền mặt: Cần hiểu đúng, tránh vi phạm

Từ ngày 1/6, một trong những bước đi quan trọng trong cải cách hệ thống thuế chính thức có hiệu lực là hộ kinh doanh có doanh thu từ 1 tỷ đồng/năm trở lên thuộc nhóm cung cấp hàng hóa dịch vụ trực tiếp tới người tiêu dùng như cửa hàng tạp hóa, quán ăn, nhà hàng, khách sạn, trung tâm thương mại buộc phải sử dụng hóa đơn điện tử khởi tạo từ máy tính tiền, theo quy định tại Nghị định 70/2025/NĐ-CP.

Đây được xem là biện pháp mạnh tay nhằm chấm dứt cơ chế thuế khoán, hình thức đã tồn tại suốt hàng chục năm, tạo ra nhiều kẽ hở trong quản lý và trở thành mảnh đất màu mỡ cho hành vi trốn thuế, gian lận thuế. Tuy nhiên, trong quá trình chuyển đổi, một số hành vi lách luật và trốn thuế vẫn tiếp tục diễn ra, thậm chí lan truyền có hệ thống trên mạng xã hội.

Gần đây, trên các trang mạng xã hội xuất hiện thông tin rằng nhiều nhà hàng, quán ăn… chỉ nhận thanh toán bằng tiền mặt và từ chối mọi giao dịch qua ngân hàng nhằm “giấu” doanh thu. Nguyên nhân chính là do một số người nộp thuế vẫn tin rằng chỉ những khoản tiền chuyển khoản mới bị cơ quan thuế “để ý”, còn tiền mặt thì có thể “né” được kiểm soát.

Thêm vào đó, nhiều hộ kinh doanh lo ngại việc cơ quan thuế có quyền truy cập vào tất cả các tài khoản ngân hàng cá nhân để kiểm tra và truy thu thuế. Tuy nhiên, Cục Thuế đã khẳng định đây là điều này là không đúng, bởi theo Luật Quản lý thuế số 38/2019/QH14, cá nhân có hoạt động kinh doanh đều phải tự kê khai và tự nộp thuế vào ngân sách nhà nước, chịu hoàn toàn trách nhiệm trước pháp luật.

Theo các chuyên gia, nghĩa vụ thuế được tính trên toàn bộ doanh thu phát sinh, bất kể là thanh toán bằng tiền mặt hay chuyển khoản. Chuyên gia kinh tế Nguyễn Trí Hiếu nhận định, nếu hộ kinh doanh cố tình chỉ nhận tiền mặt để né tránh kê khai thuế, họ khó có thể duy trì lâu dài, bởi cơ quan thuế ngày càng có đủ công cụ để phát hiện những dấu hiệu bất thường trong doanh thu. Khi xác định được hành vi cố ý che giấu doanh thu nhằm trốn thuế, cơ quan chức năng không chỉ truy thu, xử phạt hành chính mà còn có thể khởi tố hình sự, vì đây là hành vi vi phạm có tổ chức, không thể xem là sơ suất.

Bên cạnh đó, không ít người nộp thuế còn lầm tưởng rằng nếu nội dung chuyển khoản không nhắc đến “mua hàng” hay “thanh toán”, cơ quan thuế sẽ không biết khoản tiền đó là doanh thu. Tuy nhiên, dù nội dung giao dịch có thay đổi thế nào đi nữa, dòng tiền đó vẫn bị coi là thu nhập từ hoạt động kinh doanh. Ngành thuế và các cơ quan chức năng có đủ nghiệp vụ để xác minh, đối chiếu thông tin và nếu người nộp thuế không chứng minh được nguồn gốc rõ ràng, họ sẽ bị nghi ngờ trốn thuế.

Theo chuyên gia Nguyễn Trí Hiếu, dù ghi nội dung chuyển khoản thế nào, bản chất vẫn là tiền kiếm được từ việc kinh doanh, bán hàng hay cung cấp dịch vụ. Do đó, chuyên gia Nguyễn Trí Hiếu cho rằng các hộ kinh doanh nên tự khai báo đầy đủ và chịu trách nhiệm về số thu nhập thực tế. Khi làm đúng như vậy, họ chỉ phải nộp số thuế còn thiếu và chịu lãi chậm nộp (nếu có). Ngược lại, nếu cơ quan thuế phát hiện dấu hiệu cố ý trốn thuế, chẳng hạn không đăng ký kinh doanh, chỉ nhận tiền mặt, chia nhỏ nhiều tài khoản để nhận tiền hoặc ghi sai nội dung chuyển khoản thì ngoài truy thu và tính lãi, họ có thể bị áp dụng các biện pháp nghiêm khắc hơn như khởi tố hình sự, cấm xuất nhập cảnh… nhằm răn đe hành vi vi phạm.

Các chuyên gia cho rằng, người nộp thuế, hộ kinh doanh cần xác định mục tiêu lâu dài, chủ động tìm hiểu pháp luật thuế và hoàn thành đầy đủ nghĩa vụ. Nếu không, họ sẽ đối mặt với nhiều rủi ro pháp lý, ảnh hưởng đến hoạt động kinh doanh sau này.

Theo ông Mai Sơn, Phó Cục trưởng Cục Thuế, việc xóa bỏ thuế khoán là bước đi quan trọng nhằm hiện đại hóa quản lý thuế, đảm bảo nguyên tắc “người nộp thuế tự khai, tự nộp, tự chịu trách nhiệm”. Với việc sử dụng hóa đơn điện tử kết nối trực tiếp với cơ quan thuế, ngành thuế sẽ có dữ liệu doanh thu rõ ràng, khách quan, qua đó hạn chế tối đa gian lận và thất thu. Đồng thời, hộ kinh doanh cũng dần quen với cơ chế quản lý minh bạch, tạo nền tảng để chuyển đổi lên mô hình doanh nghiệp khi điều kiện chín muồi.

Tuy nhiên, để việc chuyển đổi không gây “sốc” cho người dân, việc hỗ trợ đồng bộ là rất cần thiết. Qua khảo sát sơ bộ tại một số địa bàn, hiện vẫn còn hộ kinh doanh thuộc diện bắt buộc sử dụng hóa đơn điện tử từ máy tính tiền thực sự triển khai chưa sẵn sang do còn tâm lý lo ngại, chưa nói đến việc vận hành thực chất.

Do đó, muốn triển khai hiệu quả, cần rà soát lại chính sách một cách toàn diện – từ tỷ lệ thuế đến mức chi phí – để tạo điều kiện thuận lợi hơn cho người dân, đặc biệt là hộ kinh doanh nhỏ lẻ.

Các chuyên gia kinh tế cho rằng việc điều chỉnh tỷ lệ thuế khoán là điều cần thiết để phản ánh sát thực tế kinh doanh. Hiện tại, nhiều hộ vẫn đang chịu thuế khoán theo tỷ lệ % doanh thu mà không được khấu trừ chi phí đầu vào  điều này làm mất đi tính công bằng so với doanh nghiệp và có thể khiến người nộp thuế cảm thấy bất công.Chẳng hạn, hiện nay ngành bán lẻ áp mức khoán 1,5% trên doanh thu, gồm 1% thuế giá trị gia tăng và 0,5% thuế thu nhập cá nhân. Tuy nhiên, mức này chưa tính đến việc người nộp thuế không được khấu trừ đầu vào.

Vì vậy, theo các chuyên gia, khi triển khai hóa đơn điện tử, cơ quan thuế hoàn toàn có thể cân nhắc lại tỷ lệ khoán hoặc xây dựng phương pháp tính thu nhập phù hợp hơn, để vừa kiểm soát doanh thu, vừa bảo đảm công bằng, giúp người kinh doanh không thấy mình “chịu thiệt” khi chuyển sang hình thức tự khai, tự nộp.

Ở chiềungược lại, một số chuyên gia lại cho rằng, việc áp dụng tỷ lệ thu khoán hiện nay, bên cạnh mục tiêu quản lý thuế hiệu quả hơn, cũng tạo ra một cơ hội nhất định cho các hộ kinh doanh có quy mô lớn. Trong bối cảnh cơ quan thuế ngày càng hoàn thiện dữ liệu quản lý, việc xác định doanh thu sát thực tế sẽ khiến nhiều hộ kinh doanh buộc phải cân nhắc lại mô hình hoạt động. Những hộ có doanh thu lớn, phương thức kinh doanh ổn định, sử dụng nhiều lao động hoặc có tài sản cố định đáng kể thay vì tiếp tục duy trì hình thức hộ cá thể hoàn toàn có thể tính đến việc chuyển đổi thành doanh nghiệp. Đây không chỉ là lựa chọn phù hợp với thực tiễn phát triển mà còn phù hợp với định hướng của Chính phủ được thể hiện rõ trong Nghị định 68/2023/NĐ-CP về phát triển doanh nghiệp từ hộ kinh doanh.

Điều này không chỉ giúp hộ kinh doanh phản ánh trung thực hơn nghĩa vụ thuế của mình, mà còn mở ra cơ hội tiếp cận các chính sách hỗ trợ chính thức dành cho doanh nghiệp nhỏ và vừa, từ tín dụng ưu đãi, hỗ trợ chuyển đổi số, đến cơ hội tham gia chuỗi cung ứng và đấu thầu công. Mô hình doanh nghiệp giúp nâng cao tính minh bạch, khả năng mở rộng và tăng cường vị thế pháp lý trên thị trường. Nói cách khác, sức ép từ việc quản lý thuế sát thực tế cũng có thể trở thành động lực thúc đẩy quá trình chính danh hóa và phát triển bền vững của khu vực kinh tế cá thể.

Cục Thuế cũng cho biết hiện đang triển khai nhiều giải pháp như phối hợp với các nhà cung cấp dịch vụ hóa đơn điện tử để có các chính sách hỗ trợ về thiết bị và chi phí dịch vụ cho hộ kinh doanh trong giai đoạn đầu triển khai (chẳng hạn hỗ trợ máy tính tiền, máy in hóa đơn, giảm phí dịch vụ kết nối...); đơn giản hóa thủ tục, tăng cường ứng dụng công nghệ số